مقالات پرورشی

مقدمه

تبدیل موثر خوراک، در پرورش و رفاه پرندگان مولد و تجاری نقشی حیاتی دارد. لوله گوارش نقشی کلیدی در  تغذیه، میکروبیولوژی، سیستم ایمنی و فیزیولوژی بدن، و در نهایت سلامت پرنده دارد. بی‌اعتنایی به سلامت لوله گوارش بر هضم و جذب خوراک تأثیر می‌گذارد که به نوبه خود، تأثیرات زیان‌باری روی میزان تبدیل خوراک گذاشته و در نهایت منجر به ضررهای اقتصادی می‌شود و همچنین ریسک بروز بیماری را افزایش می‌دهد. در این جا، سلامت لوله گوارش و عوامل کلیدی مهم در بهبود و حفظ عملکرد بهینه آن را شرح می‌دهیم.

لوله گوارش و نحوه عملکرد آن

 لوله گوارش یک پرنده، از نوک پرنده آغاز شده و تا انتهای مجرای مقعد ادامه می‌یابد. عملکرد اصلی لوله گوارش تبدیل و هضم خوراک به مواد اساسی برای جذب و همچنین تأمین انرژی مورد مصرف پرنده می‌باشد. لوله گوارش پرنده به 5 ناحیه مجزا تقسیم شده است (شکل 1): چینه‌دان، معده، سنگدان، روده کوچک (دئودنوم، ژئوژونوم، و ایلئوم) و روده بزرگ (کورروده، روده و مقعد). هر یک از این نواحی، نقش خاصی در فرآیند هضم و جذب مواد غذایی به عهده دارند. در پایان مراحل هضم، بوقلمون دو نوع مدفوع ایجاد می‌کند 1)caecal (سِکال) و 2) faecal (فیکال) که از نظر شکل ظاهری متفاوت هستند (به شکل 2 مراجعه کنید).

شکل 1. لوله گوارش بوقلمون

نکات کلیدی مدیریتی

• لوله گوارش مسئولیت هضم و جذب مواد غذایی را دارد.
• اگر عملکرد دستگاه گوارش دچار مشکل شده باشد،‌ هضم و جذب مواد غذایی کاهش می‌یابد و عملکرد و رفاه پرندگان نیز دچار مشکل می‌شود.

شکل 2: مدفوع faecal (سمت چپ) به شکل گلوله نیمه جامد بوده و پوشیده از اسید اوریک می‌باشد – علایم غیرنرمال آن را بایستی از نظر آب زیادی، چربی، موکوس (mucus)، و ذرات دان مورد بررسی قرار داد. مدفوع caecal (سمت راست) به شکل خمیر تیره رنگ بدون حباب‌های گاز می‌باشد.

شکل 3: میکروگراف الکترونی از پرز (villi)ها (سمت چپ) و پرزک(microvilli)‌های روده کوچک

ساکنین لوله گوارش

جمعیت موجودات ریز میکروسکپی در لوله گوارش متشکل هستند از: باکتری‌های مفید (friendly bacteria)، فلور لوله گوارش (gut flora)، و «میکروبیوتا». اینها جمعیت متنوعی از باکتری‌ها، قارچ‌ها، تک‌سلولی‌ها (protozoa)، و ویروس‌ها می‌باشند. تعداد سلول‌های باکتری بیش از سلول‌های میزبان (پرنده) برآورد شده، حدوداً با نسبت 10 به 1 می‌باشد. با وجودی که تکنولوژی‌های DNAمحور جدید تصویر دقیق‌تری از گونه‌های مختلف باکتری در لوله گوارش را ارائه داده، اما مشخص شده که تعداد زیادی از باکتر‌ی‌ها در لوله گوارش وجود دارند که هنوز ناشناخته و طبقه‌بندی‌نشده هستند. مطالعات جدید در مورد طیور نشان می‌دهد که حدود 640 گونه باکتر‌ی در لوله گوارش یک پرنده وجود دارد. فراوانی و تنوع میکروب‌ها در قسمت‌های مختلف لوله گوارش متفاوت است؛ به نظر می‌رسد آن بخش از لوله گوارش که مواد از آنها سریع‌تر عبور می‌کند، حاوی باکتری کمتری هستند. به طور کلی، رشد میکروبی در لوله گوارش پرنده بالغ از زمان جوجه‌کشی آغاز می‌شود، جایی که باکتری‌ها از محیط اطراف، خوراک و افرادی که با جوجه‌ها سروکار دارند، دریافت می‌شوند. در مدت 24 ساعت، باکتری‌ها در چینه‌دان جمعیت‌گرینی می‌کنند. یک روز بعد از جوجه‌کشی، ترکیب باکتری‌ها در ایلئوم و کورروده کامل خواهد شد. بعد از سه روز، تعداد باکتری‌ها در روده بزرگ و کوچک ده برابر می‌شود. طی دو هفته، «میکروبیوتا»ی بالغ در روده کوچک جای گرفته و طی 30 روز،‌ فلور سکوم شکل می‌گیرد. زمانی که برای جمعیت‌گزینی «میکروبیوتا»ی بالغ صرف می‌شود، را می‌توان با شرایط بهینه پرورش و کیفیت خوب خوراک کاهش داد.

نکات کلیدی مدیریتی

• لوله گوارش محتوی گونه‌های متفاوتی از باکتری، قارچ، تک‌سلولی و ویروس‌ها می‌باشد.
• رشد «میکروبیوتا»ی لوله گوارش از جوجه‌کشی آغاز می‌شود؛ باکتری‌ها از محیط اطراف، خوراک و افرادی که با جوجه‌ها سروکار دارند، دریافت می‌شوند. هر یک از این سه عامل بر روی رشد «میکروبیوتا»ی لوله گوارش تأثیرگذارند.

چینه‌دان محل تجمع lactobacilli (لاکتوباسیل) می‌باشد. این باکتری مواد غذایی را تخمیر می‌کند و با تولید اسید لاکتیک، pH محیط چینه‌دان را کاهش می‌دهد. وضعیت درون معده بسیار اسیدی است که برای بسیاری از باکتری‌ها مناسب نیست. سنگدان نیز محیطی اسیدی دارد اما مقدار قابل توجهی lactobacilli در خود دارد که عملاً منشأ آن از چینه‌دان می‌باشد. جمعیت باکتری‌های درون روده کوچک، بیشتر حاوی lactobacilli است؛ هر چند گاهی نیز در این میان، باکتری‌های enterococci (انتروکوکسی)، E.colli (ای‌کولای)،  eubacteria (یوباکتریا)، clostridia (کلوستریدیا)،‌ propionibacteria (پروپیونی باکتریا)، و fusobacteria (فاسوباکتریا) یافت می‌شود. جمعیت باکتری‌های درون روده کوچک با رشد سنی پرنده، تکامل می‌یابد؛ اما برای دو هفته وضعیت آن ثابت می‌ماند. کورروده، محیط با ثبات‌تری دارد که عملاً محیط مناسبی برای باکتری‌هایی است که سرعت رشد کندتری دارند. در ابتدا، لاکتوباسیل، coliforms (کولی‌فرم) و enterococci در کورروده جای می‌گیرند، بعد از سه تا چهار هفته، فلور بالغ در سکوم شکل می‌گیرد که متشکل است از: bacteriodes (باکتریودز)، eubacteria، bifidobacteria (بای‌فیدوباکتریا)، lactobacilli و clostridia.

نقش «میکروبیوتا»ی روده

درون لوله گوارش فعل و انفعالات بسیاری میان سلول‌های میزبان (پرنده)، محیط روده، سلول‌های باکتری، و مواد غذایی برقرار می‌شود. این فعل و انفعالات دلیل محکمی بر اهمیت نقش «میکروبیوتا»ی لوله گوارش در سلامت میزبان می‌باشد (به شرح زیر)؛ هرچند عملیات دقیق این فعل و انفعالات به طور کامل قابل درک نیست. جمعیت «میکروبیوتا»ی روده، محافظی برای لوله گوارش ایجاد می‌کنند که از بروز باکتری‌های پاتوژنیک از قبیل salmonella (سالمونلا)، campylobacter (کامپیلوباکتر)، clostridium perfringens (کلوستریدیوم پرفرینجنز) جلوگیری می‌کند. این اصل، به عنوان اصل حذف رقابتی (Competitive exclusion) شناخته می‌شود. بر اساس تئوری، «میکروبیوتا»ی هم‌زیست در نقاط اتصال غشاء روده جمعیت‌گزینی می‌کنند و فرصت اتصال و تکثیر پاتوژن‌ها را کاهش می‌دهند. مکانیزمِ دیگر این است که «میکروبیوتا»ی روده قابلیت ترشح موادی چون اسیدهای چرب فرار، اسیدهای ارگانیک، و مواد ضدمیکروبی طبیعی (باکتریوسینbacteriocins) را دارد، که هم جلوی رشد باکتری‌های کم‌فایده را می‌گیرد و هم محیط را برای آنها نامناسب می‌کند.

مطالعاتی که با استفاده از جانواران عاری از میکروب انجام شده نیز نشان می‌دهد که «میکروبیوتا»ی روده در رشد سیستم ایمنی آنها نقش بسزایی دارد. اینطور به نظر می‌رسد که «میکروبیوتا»، سیستم ایمنی لوله گوارش را به گونه‌ای حفظ می‌کند که نسبت به بروز هرگونه پاتوژن عکس‌العمل سریع نشان دهد. «میکروبیوتا»ی لوله گوارش همچنین در رشد و بلوغ سیستم ایمنی نقش مهمی دارد. مطالعات نشان می‌دهد که جانورانی که میکروبیوتای لوله گوارش ندارند،‌ هم در برابر بیماری‌ها آسیب‌پذیرترند و هم بافت‌های سیستم ایمنی آنها رشد ضعیفی کرده‌است. میکروبیوتای لوله گوارش علاوه بر محافظت در برابر بیماری‌ها و برانگیختن سیستم ایمنی، بر میزان رشد میزبان نیز تأثیرگذار است؛ چرا که مواد غذایی بیشتری از فرآیند تخمیر فیبرهای گیاهی غیرقابل هضم، ایجاد می‌کند.

تعادل سلامت لوله گوارش

سلامت لوله گوارش به حفظ و نگهداری تعادل میان میزبان، «میکروبیوتا»ی روده،‌ محیط روده، و رژیم غذایی بستگی دارد. این تعادل تحت تأثیر مدیریت و محیط پرورش است. عدم‌تعادل در این روابط، سلامت لوله گوارش را به خطر می‌اندازد. وقتی سلامت لوله گوارش در وضعیت بهینه باشد، هضم و جذب مواد غذایی به صورت کارآمد انجام می‌شود. مواد چربی، قندی، پروتئینی موجود در جیره غذایی، درون روده کوچک جذب شده و باقی مواد غیرقابل هضم (مثل فیبر گیاهی و سلولوز) از کورروده گذر می‌کنند و توسط باکتری‌های تخمیری، به انرژی مازاد برای پرنده تبدیل می‌گردند که به دلیل ترشح بیش از اندازه موکوس، تخریب پرزها، یا ترشح سلول‌های ایمنی به درون لوله گوارش پدید آید. جذب نامناسب و ناکافی مواد غذایی، مواد غذایی بیشتری را در دسترس باکتری‌ها درون روده کوچک قرار می‌دهد، که ممکن است منجر به رشد بیش از اندازه تعداد باکتری‌ها شود. همچنین، جذب نامناسب و ناکافی باعث می‌شود مواد چربی، قندی، و پروتئینی بیشتری از کورروده عبور کند و باعث تغییرات میکروبی دور از باکتری‌های مخمر موردنیاز شود.

نکات کلیدی مدیریتی

• تعادل «میکروبیوتا»ی لوله گوارش می‌تواند از عوامل زیر تأثیر پذیرد:
• دوره‌های چالش‌برانگیز (مثل تغییرات خوراک و واکسیناسیون)
• خوراک (کیفیت و مواد اولیه)
• امنیت زیستی
• محیط (دما و تهویه)
• شرایط پرورش
• عفونت‌های ویروسی، باکتریایی، «کوکسیدیوز»،‌ یا «مایکوتوکسین» موجود

بر اساس یافته‌ها، جیره غذایی مهم‌ترین عامل تأثیرگذار بر اجزای تشکیل‌دهنده «میکروبیوتا»ی لوله گوارش محسوب می‌شود. با بررسی باکتری‌های موجود در کورروده پرندگان، می‌توان تغذیه با پروتئین کم یا زیاد را تشخیص داد.

تغییراتی که به دلیل بروز عدم‌تعادل در جمعیت باکتریایی روده کوچک و کورروده پدید می‌آید را معمولاً «دیسباکتریوز» (dysbacteriosis)  می‌نامند که درصورتی که ادامه یابد، تأثیر منفی بر میزبان خواهد داشت (به متن داخل کادر رجوع کنید). تغییرات فعالیت باکتری‌های سکوم، منجر به ایجاد متابولیت‌های متفاوت باکتریایی خواهد شد (موادی که هنگام تجزیه مواد غذایی توسط باکتری تولید می‌شود). برخی از این متابولیت‌ها، از قبیل آمین‌ها، متابولیسم باکتریایی اسیدهای آمینه، ممکن است باعث بروز ناراحتی دستگاه گوارش شود و وضعیت دستگاه گوارش آزرده را وخیم‌تر کند.

در زمان «دیسباکتریوز»، بعضی گونه‌های خاص باکتری‌ پدید می‌آیند که در نهایت بر جذب مواد غذایی تأثیر می‌گذارند. برای مثال، بعضی از باکتری‌ها ممکن است اسیدهای صفراوی را غیرفعال کنند و عملاً منجر به کاهش جذب چربی شوند. باکتری دیگری ممکن است سطح پرزها را تخریب کند و سطح مورد استفاده برای جذب مواد غذایی را کاهش دهد. وقتی میزان جذب مواد غذایی کاهش می‌یابد، پرندگان میزان وعده غذایی خود را افزایش می‌دهند تا به مواد غذایی مورد نیاز دست یابند. این امر موجب تسریع عبور مواد غذایی از لوله گوارش شده و عملاً باعث افزایش رطوبت مدفوع می‌شود.

نکات کلیدی مدیریتی

«دیسباکتریوز»

• «دیسباکتریوز» بیماری نیست، یک علامت ثانویه است. یک عدم‌تعادل در «میکروبیوتا»ی لوله گوارش است که به دلیل آزردگی روده پدید می‌آید. دلایل بروز آن جذب ضعیف مواد غذایی در لوله گوارش است که در نتیجه FCR (ضریب تبدیل) ضعیف شده و پرندگان وزن‌گیری کمتری خواهند داشت. «دیسباکتریوز» شدید باعث افزایش رطوبت مدفوع می‌گردد.
• عوارض «دیسباکتریوز» بر اساس میزان شدت آن متفاوت خواهد بود، اما معمولاً موجب نازک شدن دیواره لوله گوارش می‌گردد و همچنین محتویات آن همراه با گاز و آب خواهد بود. تنش‌های محیطی، ویروسی، چالش‌های باکتریایی، «کوکسیدیوز» و یا تغییرات خوراک از جمله دلایل بروز «دیسباکتریوز» می‌باشند.
• «دیسباکتریوز» را می‌توان از طریق داروهای ضدمیکروب درمان کرد؛ هرچند یافتن دلیل اصلی و حصول اطمینان از عدم بروز مجدد آن امری حیاتی محسوب می‌شود. عوامل زیر بر تعادل «میکروبیوتا» در لوله گوارش تأثیرگذار هستند:
  • دوره‌های چالش برانگیز (مثل تغییرات خوراک و واکسیناسیون)
  • خوراک (کیفیت و مواد اولیه)
  • امنیت زیستی
  • محیط (دما و تهویه)
  • شرایط پرورش
  • عفونت‌های ویروسی، باکتریایی، «کوکسیدیوز»،‌ یا «مایکوتوکسین» موجود

در صورتی که لوله گوارش به رشد کامل رسیده باشد و سلامت سیستم ایمنی پرنده به مخاطره نیفتاده باشد، ناراحتی‌های لوله گوارش تأثیر کمتری بر رشد و FCR پرنده می‌گذارد. بعد از جوجه‌کشی، و دسترسی پرندگان به آب و خوراک، رشد لوله گوارش تکمیل می‌شود. رشد بهینه لوله گوارش بستگی به مدیریت بهینه پرندگان دارد؛ به خصوص در دوره‌های چالش‌برانگیز از قبیل واکسناسیون، یا در دوره‌های تغییر رژیم غذایی، و دسترسی خوب و به موقع به آب و غذا. همچنین تأمین شرایط پرورشی خوب، باعث ایجاد لوله گوارش سالم می‌شود که دوره‌های چالش‌برانگیز را تحمل می‌کند.

مدیریت بهینه پرورش،‌ کلید ایجاد یک لوله گوارش سالم می‌باشد. در دو هفته اول زندگی پرنده، لوله گوارش رشد سریعی خواهد داشت مثلاً پرزها به 50٪ اندازه‌ی رشدیافته خود می‌رسند. مدیریت نامناسب یا دریافت میزان نامناسب خوراک، موجب می‌شود رشد لوله گوارش متوقف شود و در نتیجه عمکرد آن ضعیف می‌گردد. با وجود چنین لوله گوارش ضعیفی، در صورت بروز هرگونه تنش و استرس بیشتر برای پرندگان رشد، سلامت و رفاه آنان به خطر میفتد.

عفونت «کوکسیدیوز» (coccidiosis)، به دلیل رشد ناکافی پرزها پدید می‌آید. در طول دوره درگیری «کوکسیدیوز»، پرزها کوتاه‌تر شده و نوک آنها دچار ساییدگی می‌شود که در نتیجه سطح تماس لوله گوارش را کاهش می‌دهد. وقتی پرزها رشد مناسبی داشته باشند، به دلیل بلندی کافی، ظرفیت بیشتری دارند و نسبت به «کوکسیدیوز» آسیب‌پذیری کمتری دارند (شکل 4).

شکل 4: تأثیر عفونت «کوکسیدیوز» روی رشد پرزها

رنگ دستگاه گوارش،‌ سفتی بافت،‌ و غلظت محتوا، از نشانه‌های اصلی سلامت لوله گوارش هستند.

شکل 5: نشانه‌های سلامت روده. تصویر سمت چپ یک روده سالم را نشان می‌دهد، دئودنوم در قسمت فوقانی، بعد ژئوژونوم و بعد از آن ایلئوم واقع شده است. سطح روده به رنگ صورتی است و دیواره آن به خوبی به عقب خم شده است که نشانه سفتی مناسب بافت‌ها می‌باشد. رنگ و غلظت مواد درون آن نشانگر هضم خوب است. تصاویر سمت راست روده ناسالم در پرندگان مختلف را نشان می‌دهد. سطح روده متورم شده و سفتی بافت ضعیف است، و مواد درون آن حاوی موکوس و مایعات اضافی می‌باشد. همه این موارد،‌ نشانه‌های روده ناسالم و هضم ناقص می‌باشد.

نکات کلیدی مدیریتی

• «میکروبیوتا»ی لوله گوارش نقش اساسی در حفظ رشد، سلامت و رفا پرندگان دارد.
• عدم‌تعادل در «میکروبیوتا»، روی عملکرد پرنده تأثیر می‌گذارد.
  • جیره غذایی (تغییرات خوراک، مواد اولیه، کیفیت فیزیکی)
  • مدیریت ناکافی به خصوص هنگام دوره‌های چالش‌برانگیز واکسناسیون یا تغییرات خوراک.
  • شرایط محیطی
  • «مایکوتوکسین»ها
  • عفونت‌ها (ویروس، باکتری، یا «کوکسیدیوز»)
• تأمین شرایط مناسب پرورشی برای رشد کامل و خوب لوله گوارش بسیار حائز اهمیت است:
  • دما و تهویه مناسب و کافی
  • دسترسی مناسب و کافی به خورک و آب

نتیجه‌گیری

حفظ و نگهداری تعادل در سلامت لوله گوارش، کلید دستیابی به بهترین میزان رشد و FCR بهینه در پرورش بوقلمون است. بسیاری از محققین تلاش کرده‌اند تا فلور میکروبی، عملکرد، و ایمنی لوله گوارش را بشناسند. واضح است که لوله گوارش، سیستمی بسیار پیچیده محسوب می‌شود. روش‌های مختلف پرورش طیور، روش‌های گوناگون مدیریتی، عوامل متفاوت آب و هوا،‌ بیماری‌ها، و مواد اولیه خوراک بر پیچیدگی حفظ سلامت لوله گوارش می‌افزاید. اما آنچه مسلم است حفظ سلامت لوله گوارش با استفاده از مدیریت خوب پرورشی، کلید حفظ سلامت، رفاه و عملکرد پرنده می‌باشد.

نمودار زیر عوامل مؤثر بر سلامت لوله گوارش را نشان می‌دهد.

* برگرفته از مقاله Gut Health in Turkeys – The World Within از سایت https://www.aviagenturkeys.com/gb/document-library.aspx?pagenumber=2 - ترجمه شده توسط شرکت توسعه صنعت بوقلمون پارس